Ảnh minh họa: Tin giả trên mạng xã hội. (Nguồn: tuyengiao.vn)
1. Các yếu tố khách quan
Những tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ trong thế kỷ XXI
đã tạo các điều kiện cần thiết cho việc mở rộng phạm vi ảnh hưởng của thông
tin. Các siêu lộ thông tin dữ liệu, với sự hỗ trợ của vệ tinh địa tĩnh, mạng
cáp quang, đặc biệt là mạng xã hội đã nối liền hơn 200 quốc gia và vùng lãnh
thổ trên khắp thế giới. Một sự kiện của một gia đình, dòng họ, cá nhân, tổ
chức... có thể nhanh chóng trở thành sự kiện được quan tâm của toàn xã hội, của
cả cộng đồng, thậm chí ở quy mô toàn cầu.
Đến quý I năm 2020, Việt Nam đã có 65 triệu người dùng mạng xã
hội, chiếm 70,1% dân số, phần lớn nằm trong độ tuổi vị thành niên và độ tuổi
vàng của lực lượng lao động. Sự mở rộng thị trường tiếp nhận thông tin đồng
nghĩa với mở rộng phạm vi ảnh hưởng của thông tin nói chung, thông tin xấu độc
liên quan đến các “điểm nóng” nói riêng, từ đó tạo ra những ảnh hưởng về tâm lý
đám đông ở chiều cạnh tiêu cực.
Mạng xã hội, các phương tiện truyền thông trên internet tạo điều
kiện để nguồn tin có mặt ở khắp mọi nơi và việc nắm bắt thông tin, thổi phồng
thông tin xấu độc trở nên dễ dàng. Một số “điểm nóng” diễn ra vài năm gần đây
do các phần tử chống đối Đảng, Nhà nước ta lợi dụng thổi phồng, gây tâm lý
hoang mang, lo ngại, hoặc kích động đám đông đi theo những hành vi sai trái bị
định hướng bởi các thế lực thù địch. Những yếu tố liên quan đến hậu quả tác
động từ thông tin xấu độc, sai lệch trên mạng xã hội đó là:
Tác động của môi trường chính trị. Môi trường chính trị thường
gồm ba bộ phận hợp thành: chính đảng, nhà nước và tổ chức xã hội. “Thành phần
quan trọng của môi trường chính trị trong nước là hệ thống thể chế chứa đựng
các văn bản quy phạm xác định vai trò, vị trí, nhiệm vụ, quyền hạn của chính
đảng, nhà nước và tổ chức xã hội trong mối quan hệ lẫn nhau giữa ba bộ phận
này. Môi trường chính trị trong nước hàm chứa cả những tập quán truyền thống,
văn hóa chính trị, ý thức công dân... là những yếu tố khó nhận dạng nhưng có
vai trò, sức ảnh hưởng không kém phần quan trọng”(1).
Môi trường chính trị có ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến
hậu quả tác động của thông tin sai lệch, xuyên tạc trên mạng xã hội. Đó chính
là việc sử dụng quyền lực nhà nước để đạt được mục tiêu quản lý xã hội, thể
hiện rõ nhất ở việc thiết lập hành lang pháp lý quốc gia, làm cơ sở pháp lý để
xử lý thông tin sai lệch, xuyên tạc nói chung và thông tin sai lệch, xuyên tạc
trên mạng xã hội về các “điểm nóng” nói riêng.
Tại Việt Nam, Luật An ninh mạng được Quốc hội thông qua vào
tháng 6-2018 quy định nguyên tắc, biện pháp bảo vệ an ninh mạng; quy định các
hành vi bị nghiêm cấm về an ninh mạng; xử lý vi phạm pháp luật về an ninh mạng;
phòng ngừa, xử lý thông tin trên không gian mạng có nội dung tuyên truyền chống
Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam; phòng, chống tấn công, khủng bố
mạng; phòng ngừa, xử lý tình huống nguy hiểm về an ninh mạng; đấu tranh bảo vệ
an ninh mạng...
Thực hiện tốt Luật An ninh mạng sẽ đáp ứng tốt “yêu cầu của công
tác an ninh mạng trong bảo vệ an ninh quốc gia, bảo đảm trật tự an toàn xã hội;
phòng ngừa, ứng phó với các nguy cơ đe dọa an ninh mạng; khắc phục tồn tại, hạn
chế liên quan bảo vệ an ninh mạng; thể chế hóa đầy đủ, kịp thời các chủ trương,
đường lối của Đảng về an ninh mạng; bảo đảm sự phù hợp với quy định của Hiến
pháp năm 2013 về quyền con người, quyền cơ bản của công dân và bảo vệ Tổ quốc,
sự phù hợp với thông lệ quốc tế”(2).
Cùng với Luật An ninh mạng, Nhà nước ta đã ban hành nhiều chủ
trương, chính sách nhằm ngăn chặn, phòng chống thông tin sai lệch, xuyên tạc
trên mạng xã hội: Nghị định số 72/2013/NĐ-CP của Chính phủ ngày 15-7-2013 về
quản lý, cung cấp, sử dụng dịch vụ internet và thông tin trên mạng; Nghị định
số 27/2018/NĐ-CP của Chính phủ ngày 1-3-2018 về sửa đổi, bổ sung một số điều
của Nghị định số 72/2013/NĐ-CP... Bên cạnh đó là hệ thống các luật trong nhiều
lĩnh vực như Luật Báo chí, Luật Xuất bản, Luật Phổ biến và cung cấp thông tin,
Luật Phổ biến giáo dục pháp luật... Bộ luật Hình sự cũng đưa ra quy định để xử
phạt các trường hợp cấu thành vi phạm trong sử dụng thông tin trên mạng xã hội.
Những loại thông tin sai lệch, xuyên tạc - tùy theo tính chất, mức độ vi phạm,
sẽ bị xử lý vi phạm hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự.
Các tổ chức chính trị - xã hội đã tham gia rất tích cực trong
cuộc đấu tranh ngăn chặn, phòng chống thông tin sai lệch, xuyên tạc trên mạng xã
hội có liên quan đến các “điểm nóng”.
Vai trò của hệ thống chính trị rất quan trọng đối với ngăn chặn
hậu quả của thông tin xấu, độc. Thực tế cho thấy, ở đâu hệ thống chính trị thực
sự trong sạch, vững mạnh thì ở đó không có điểm nóng và không bị tác động bởi
thông tin từ các điểm nóng. Cán bộ, công chức, viên chức hệ thống chính trị giữ
vững đạo đức, gương mẫu, có năng lực chuyên môn, nghiệp vụ, có năng lực giải
quyết tốt công việc thì ở đó yên dân. Nếu người đứng đầu gương mẫu, thượng tôn
pháp luật, nói đi đôi với làm, v.v.. thì công tác chỉ đạo, điều hành, quản lý
nhà nước có hiệu lực, hiệu quả cao, không để xảy ra “điểm nóng” phức tạp.
Như vậy, chính sách, chế tài đủ mạnh, xử lý đủ nghiêm, kịp thời
và có sức răn đe, hàng rào kỹ thuật công nghệ được thiết lập đủ tiên tiến, hiện
đại, sẽ hạn chế đến mức thấp nhất tình trạng cố tình đưa thông tin sai lệch,
xuyên tạc trên mạng xã hội.
Yếu tố kinh tế - xã hội. Môi trường kinh tế - xã hội là bối cảnh
diễn ra các hoạt động tuyên truyền, ảnh hưởng đến đời sống vật chất và tinh
thần, tâm lý của người dân. Các thế lực thù địch thường lợi dụng kinh tế để làm
phức tạp tình hình, lung lạc tâm lý đám đông, nhất là khi người dân ở điều kiện
kinh tế kém phát triển, môi trường dân sinh yếu, dễ bị đứt gãy bởi xâm lấn ngoại
vi. Không ít trường hợp vì người dân thiếu hiểu biết, đời sống kinh tế khó
khăn, kẻ thù lấy vật chất dụ dỗ đã dễ dàng bị mua chuộc mà thay đổi thái độ,
hành vi. Vì vậy, để hạn chế tác động tiêu cực của thông tin sai lệch, xuyên
tạc, vấn đề mấu chốt là phát triển kinh tế, cải thiện điều kiện dân sinh, bảo
đảm cho người dân có cuộc sống tốt đẹp.
Tác động của môi trường văn hóa - xã hội. Văn hóa được cụ thể
hóa thành hệ thống các giá trị, chuẩn mực, quy tắc ứng xử, các biểu tượng... mà
cá nhân, cộng đồng, tộc người, dân tộc theo đuổi, tuân thủ và tôn trọng. Người
dân tuân thủ những giá trị đạo đức và pháp luật, có tri thức, hiểu biết, thì sẽ
hạn chế được tác động tiêu cực từ các luồng thông tin xấu độc, xuyên tạc trên
mạng xã hội. Ngược lại, nếu người dân không tuân thủ luật pháp, các giá trị đạo
đức, thiếu hiểu biết sẽ dễ dàng bị sa ngã, hoặc có niềm tin mù quáng.
Vì vậy, cần phải tăng cường vốn văn hóa cho đại chúng bằng cách
tăng cường giáo dục tri thức, hiểu biết về thế giới quan, nhân sinh quan, giúp
người dân nhận diện kịp thời âm mưu, thủ đoạn của các thế lực thù địch, các
phần tử phản động, nhận rõ đâu là thông tin phải, trái, xấu, độc để biết cách
phòng tránh, miễn nhiễm. Cùng với đó, công tác giáo dục, thông tin tuyên truyền
về pháp luật phải được đề cao. Chú trọng tuyên truyền đạo đức, hành vi ứng xử
chuẩn mực văn hóa.
Tác động của khoa học công nghệ và Cách mạng công nghiệp 4.0.
Dựa trên thế mạnh của không gian mạng, hoạt động tuyên truyền được các thế lực
thù địch tận dụng triệt để, tạo nên sự nhiễu loạn thông tin trong xã hội với
mưu toan làm cho nhân dân dao động về tư tưởng, mất phương hướng. Các thế lực
thù địch lập hàng loạt trang thông tin, blog có nội dung lôi kéo, kích động,
chống phá nền tảng tư tưởng, đường lối, quan điểm và vai trò lãnh đạo của Đảng,
chính sách, pháp luật của Nhà nước Việt Nam, làm phức tạp thêm các “điểm nóng”.
“Các trang tin này được thiết kế sử dụng tiếng Việt với nhiều hình thức thông
tin hấp dẫn, nhằm thu hút, lôi kéo người truy cập, lợi dụng vào đó để cài các
thông tin có tính chất phản động, chống đối để gieo rắc sự hoài nghi trong xã
hội, nhất là trước các vấn đề có tính nhạy cảm, làm cho mỗi người dân, đặc biệt
là thế hệ trẻ dễ có cái nhìn lệch lạc về lịch sử, xã hội và chủ trương, đường
lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; từ đó, bị lung lạc niềm tin
và có những hành động đi ngược lại lợi ích của quốc gia, dân tộc”(3).
Vì vậy, Đảng, Nhà nước cần tích cực động viên, khuyến nghị sự
tham gia của toàn dân, các cấp, các ngành vào cuộc chiến chống thông tin sai
lệch, xuyên tạc trên mạng xã hội. Phải xây dựng được lực lượng chuyên trách, có
trình độ cao, thành thạo về công nghệ thông tin, có khả năng làm chủ các phương
tiện kỹ thuật hiện đại, sử dụng tốt ngoại ngữ để thu thập, tiếp nhận và xử lý
nhanh chóng các thông tin, tình huống đặt ra.
Tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước trong thúc đẩy trách
nhiệm của các tổ chức và từng cá nhân tuân thủ Luật An ninh mạng và các văn bản
quy phạm pháp luật có liên quan. Cơ quan chức năng cần chủ động sử dụng các
biện pháp kỹ thuật, nghiệp vụ để nhận diện, ngăn chặn, bóc gỡ các thông tin,
tài liệu có nội dung phản động do các thế lực thù địch tuyên truyền, tán phát
trên không gian mạng; quản lý chặt chẽ, đúng quy định việc truy cập, khai thác
thông tin trên mạng xã hội, internet, phòng ngừa lộ, lọt thông tin bí mật nhà
nước, thông tin các điểm nóng chính trị mà các thế lực thù địch có thể lợi dụng
để xuyên tạc, chống phá.
2. Các yếu tố chủ quan
Trình độ nhận thức. Trình độ nhận thức có ảnh hưởng đến tâm lý
tiếp nhận, và kéo theo đó là hành vi của người dân khi có “điểm nóng” xảy ra.
Thông thường, khi một “điểm nóng” xuất hiện, người dân với nhận
thức thông thường kết hợp kinh nghiệm để quan sát diễn biến sự việc với tất cả
các đặc điểm chi tiết cụ thể và những sắc thái của sự việc. Có người có khả
năng suy luận về bản chất sự việc, so sánh sự việc này với sự việc đã từng xảy
ra... Đó là trình độ nhận thức của những người có trình độ học vấn thấp, không
có nhiều kênh thông tin để tiếp cận, không phân biệt được đâu là thông tin
thật, giả, đúng sai, không am hiểu chính sách, pháp luật... Do vậy, dễ bị lôi
kéo, tác động bởi thông tin sai lệch, xuyên tạc trên mạng xã hội, hùa theo tâm
lý đám đông mang tính tiêu cực.
Những người có trình độ nhận thức lý luận khoa học, sẽ phân tích
bản chất, quy luật của sự vật, hiện tượng, đúc rút, kiểm nghiệm lý luận; tổng
kết, khái quát lại để định hướng nhận thức, thái độ, hành vi cho cộng đồng xã
hội. Những người có trình độ học vấn cao, có trình độ nhận thức khoa học, nhạy
cảm chính trị, hiểu biết pháp luật, có khả năng nhận diện bản chất thực của vấn
đề, có khả năng kiểm chứng thông tin và nguồn tin thật - giả, đúng - sai nên ít
bị ảnh hưởng, tác động tiêu cực bởi những thông tin sai lệch, xuyên tạc trên
mạng xã hội.
Do vậy, điều quan trọng là cần nâng cao kiến thức xã hội về mọi
mặt, để mỗi người dân nhận thức chính trị đúng đắn để xem xét, tiếp cận thông
tin một cách khách quan, đầy đủ, chính xác từ các nguồn thông tin chính thức,
tránh tiếp cận thông tin phiến diện, một chiều. Đảng, Nhà nước cần tăng cường
tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật, phản ứng nhanh và đưa thông tin
chính xác khi có sự việc, “điểm nóng” xảy ra.
Nhu cầu của công chúng. Các nhu cầu xã hội đan xen với nhu cầu
vật chất, tinh thần và nhu cầu cảm xúc. Bên cạnh nhu cầu giáo dục, tôn giáo,
giải trí và tiếp cận thông tin, con người còn có nhu cầu được thuộc về và được
chấp nhận trong một nhóm xã hội nào đó. Từ thực tế nhu cầu đó, đám đông dễ dàng
hình thành. Tham gia vào đám đông, mỗi người lại có nhu cầu được thể hiện cảm
xúc bản thân, được bộc lộ hành vi. Nếu nhận thức không đúng, dễ dẫn dắt tâm lý
đến nhu cầu thoả hiệp với cái sai, hoặc cái mà họ cho là đúng (nhưng trên thực
tế là sai), từ đó, dẫn đến hành vi sai lầm, thậm chí là vi phạm đạo đức, pháp
luật.
Để hạn chế tác động của thông tin sai lệch, xuyên tạc trên mạng
xã hội đối với tâm lý đám đông khi diễn ra các “điểm nóng”, cần có các biện
pháp hướng người dân nói chung, người dân ở các “điểm nóng” nói riêng vào những
nhu cầu, thị hiếu lành mạnh. Cần thiết thành lập những hội nhóm tích cực trên
mạng xã hội khi xảy ra “điểm nóng” ở từng địa phương để thu hút, tập hợp người
dân tham gia, tạo lực đối kháng, chống lại những đám đông tiêu cực.
Thói quen tiếp cận thông tin của công chúng. Sử dụng mạng xã hội
thường xuyên để tiếp cận thông tin chính là một thói quen của người dân thời
đại chuyển đổi số hiện nay. Vì vậy, các phần tử phản động, thế lực thù địch
thường xuyên nghiên cứu thói quen sử dụng thông tin trên mạng xã hội để tập
trung mũi nhọn chống phá. Phổ biến nhất là mạng Facebook, Youtube... và các
trang blog để thu hút lượng truy cập nhằm tuyên truyền, lôi kéo, tập hợp đám
đông.
Về phía người dân, sẽ hình thành thói quen tiếp nhận thông tin
khác nhau. Có những người tiếp nhận thông tin thụ động, không phản hồi ý kiến;
ngược lại, có người tham gia tích cực vào hoạt động truyền thông, trở thành chủ
thể cung cấp thông tin. Có người tiếp nhận thông tin chỉ để biết; nhiều người
lại tiếp nhận với thói quen được làm theo, thực hành theo... Nhiều người thích
đọc, nghe, xem những thông tin giật gân, gây sốc, gây tò mò; người khác lại
quan tâm thông tin giải trí, tin chính trị - xã hội... Có người luôn kiểm chứng
thông tin, nhưng nhiều người dễ tin vào thông tin xấu độc. Nhiều nghiên cứu đã
chỉ ra, những người có trình độ học vấn thấp thường dễ tin vào điều họ được
tiếp nhận trên mạng hơn là người có trình độ học vấn cao, bởi khả năng phân
tích vấn đề, sự việc cũng như hiểu biết khoa học, hiểu biết xã hội của họ hạn
chế hơn.
Như vậy, khi có các “điểm nóng” chính trị - xã hội, thói quen
tiếp nhận thông tin sẽ dẫn đến các hành vi ứng xử khác biệt. Việc nhận diện
thói quen tiếp nhận của người dân cần được nghiên cứu kỹ lưỡng qua các cuộc
điều tra xã hội học nhằm có được các đánh giá toàn diện và từ đó đưa ra những
giải pháp phù hợp để hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của thông tin xấu độc, sai
lệch, xuyên tạc trên mạng xã hội đối với tâm lý đám đông khi diễn ra các “điểm
nóng”.
Các yếu tố tâm lý xã hội khác (tâm lý tôn giáo, tâm lý dân tộc).
Tâm lý tôn giáo, tâm lý dân tộc cũng là yếu tố cần được quan tâm trong giải
quyết các xung đột xã hội. Những người có cùng tôn giáo, tộc người, tín ngưỡng,
đức tin, miền văn hóa, dễ cùng chung thái độ và hành vi ứng xử khi có tình
huống diễn ra.
Với sự đa dạng các loại hình tín ngưỡng, tôn giáo, Việt Nam được
ví như bảo tàng tôn giáo của thế giới. Để hạn chế tác động tiêu cực của thông
tin sai lệch, xuyên tạc đến đám đông khi diễn ra các xung đột, “điểm nóng”
chính trị - xã hội, các cấp, các ngành cần chú ý giải quyết các mâu thuẫn tôn
giáo, sắc tộc tại địa phương - nếu có, tăng cường tuyên truyền để đồng bào dân
tộc, đồng bào theo đạo sống tốt đời, đẹp đạo, tôn trọng những giá trị văn hóa
dân tộc.
(Nguồn: Tạp chí Lý luận chính trị số 8-2021)
_________________________
(1) PGS, TS Nguyễn Quốc Sửu: Môi trường chính trị tác động đến quản lý nhà nước, http://xaydungdang.org.vn/Home/MagazineStory.aspx?mid=139&mzid=1511&ID=3389, ngày 16-6-2020.
(2) Phương Thủy: Luật An ninh mạng nhằm bảo vệ các giá trị, lợi ích, an ninh của đất nước, http://cand.com.vn/Su-kien-Binh-luan-thoi-su/Luat-An-ninh-mang-nham-bao-ve-cac-gia-tri-loi-ich-an-ninh-cua-dat-nuoc-467621/, ngày 23-11-2017.
(3) PGS, TS Nguyễn Đình Bắc: Đấu tranh với thủ đoạn lợi dụng Cách mạng công nghiệp lần thứ tư để chống phá Đảng và Nhà nước, http://tapchiqptd.vn/vi/phong-chong-dbhb-tu-dien-bien-tu-chuyen-hoa/dau-tranh-voi-thu-doan-loi-dung-cach mang-cong-nghiep-lan-thu-tu-de-chong-pha-dang-va-nha-nuoc/15578.html, ngày 8-6-20