Sinh thời Chủ tịch Hồ Chí Minh rất quan tâm đến giáo dục, bồi dưỡng lối
sống mới cho nhân dân. Người nói: “muốn xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội,
trước hết phải có những con người xã hội chủ nghĩa”[5, tr.66]. Con người xã hội chủ nghĩa (XHCN)
phải có “tư tưởng và tác phong xã hội chủ nghĩa”[5, tr.66]. Tư tưởng và tác phong XHCN phải
được thể hiện trong nhận thức, thái
độ, hành vi, trong quá trình thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ của cách mạng
XHCN, tức là phải được thể hiện qua lối sống của mỗi cá nhân và cả cộng đồng.
Ngày nay, cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội, lối sống và nhận thức
về các giá trị trong xã hội có nhiều thay đổi, nhất là ở thanh niên, sinh viên.
Vì vậy, giáo dục lối sống XHCN cho sinh viên có ý nghĩa vô cùng quan trọng, nhằm
tạo ra lớp người trẻ tuổi với đầy đủ phẩm chất và năng lực, đảm bảo sự phát
triển đúng định hướng XHCN của đất nước.
1. Lối
sống xã hội chủ nghĩa và quan điểm của Hồ Chí Minh về xây dựng lối sống trong
xã hội xã hội chủ nghĩa cho thanh niên, sinh viên
Lối sống XHCN là một giá trị phản ánh đặc trưng, bản chất của xã hội
XHCN, biểu hiện trên bốn nội dung: 1- Tính tích cực chính trị - xã hội được
phát huy trong mọi hoạt động sống của con người, thể hiện nhận thức sâu sắc về
mục tiêu, lý tưởng của CNXH. 2- Chủ nghĩa tập thể trong các hoạt động là một
tiêu chí cơ bản đánh giá lối sống XHCN. 3- Tôn trọng, tuân theo những giá trị,
chuẩn mực đạo đức cộng sản, tôn trọng lợi ích chung. “Mọi người vì mỗi người,
mỗi người vì mọi người” trở thành tiêu chí ứng xử các quan hệ xã hội. 4- Dân
chủ là một đặc trưng quan trọng của lối sống XHCN[2, tr.13].
Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường sử dụng
khái niệm con người mới XHCN để phân biệt với những người sống trong xã hội cũ,
chưa được giác ngộ cách mạng[1]. Con người mới XHCN là những người được giáo
dục, bồi dưỡng lối sống mới để xây dựng đất nước, phục vụ nhân dân. Trong những
con người mới, Hồ Chí Minh đặc biệt chú ý đến thanh niên, sinh viên - chủ nhân
tương lai của nước nhà. Người nhấn mạnh: cần tin tưởng họ, giáo dục, dìu dắt
họ, dám trao cho họ những trọng trách xứng đáng. Phải bồi dưỡng cho họ những
phẩm chất quan trọng của con người mới XHCN như:
Thứ nhất, yêu nước, yêu CNXH; dũng cảm, không ngại khó,
ngại khổ, kiên trì phấn đấu cho lý tưởng của Đảng, của cách mạng; phải biết
“chăm lo việc nước như chăm lo việc nhà”, “biết tự mình lo toan, gánh vác,
không ỷ lại, không ngồi chờ, đùn đẩy công việc”. “Ai cũng phải là một chiến sĩ
dũng cảm phấn đấu xây dựng CNXH”[5, tr.67]. Người nhấn mạnh, con người mới XHCN đối với
Đảng và nhân dân, suốt đời là đầy tớ trung thành. Đối với kẻ địch thì luôn tỉnh
táo, sẵn sàng đập tan mọi âm mưu của kẻ thù, bảo vệ thành quả cách mạng, bảo vệ
nhân dân[5, tr.68].
Thứ hai, nêu cao tinh thần tập thể trong mọi hoạt động.
Chủ tịch Hồ Chí Minh giải thích, xã hội XHCN là do quần chúng nhân dân tự mình
xây dựng lấy. Mọi người đều bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ. “Bởi vậy, mọi
người phải thấm nhuần sâu sắc tư tưởng “mình vì mọi người, mọi người vì mình”,
“phải chí công vô tư”. “Đó mới là đạo đức người cộng sản”[5, tr.67].
Thứ ba, biết tôn trọng và tuân theo giá trị đạo đức cộng
sản, tôn trọng lợi ích chung. Đạo đức cộng sản có nội dung cốt lõi là chủ nghĩa
nhân đạo chiến đấu. Đạo đức cộng sản không thờ ơ với những vấn đề bức xúc của
xã hội; dám ủng hộ và bảo vệ cái mới, cái đúng, cái tốt đẹp; đấu tranh phản bác
những cái cổ hủ, lạc hậu, phản tiến bộ, để “thắng được chủ nghĩa cá nhân, tư
tưởng lợi mình hại người, tự do vô tổ chức, vô kỷ luật và những tính xấu khác”[5, tr.66].
Thứ tư, phải có ý thức làm chủ Nhà nước, tinh thần tập
thể XHCN[5,tr.66]. Người giải thích, ngày nay “nhân dân lao động là những người làm chủ
nước ta”, nên “cần có đầy đủ ý thức làm chủ, tinh thần tập thể”[5, tr.70]. Nhân dân phải “có tinh thần
dám nghĩ, dám làm, vươn lên hàng đầu trở thành người lao động tiên tiến”[5, tr.70]. Tuy nhiên, để thực hiện được
quyền làm chủ của mình thì phải “ra sức học tập, nâng cao trình độ văn hoá, kỹ
thuật, có tinh thần sáng tạo, tìm tòi cái mới, học tập cái mới, ủng hộ cái mới”[5, tr.70].
Có thể nói, những quan điểm của Hồ Chí Minh về lối sống mới đã thể hiện
đầy đủ những phẩm chất cơ bản của lối sống XHCN trong xã hội mới.
Đối với sinh viên, ngày 7-5-1958, phát biểu tại Đại hội sinh viên Việt
Nam lần thứ 2, Chủ tịch Hồ Chí Minh căn dặn: sinh viên phải bồi dưỡng, rèn
luyện theo sáu cái yêu: yêu Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu CNXH, yêu lao động, yêu
khoa học và kỷ luật để trở thành những người anh hùng trong thời đại mới với nội
dung cụ thể như sau:
Yêu
Tổ quốc, tình yêu Tổ quốc
là lẽ sống cao đẹp nhất của
mỗi con người.
Theo Hồ Chí Minh, yêu nước “tức là phải làm sao cho
Tổ quốc ta giàu mạnh”[4, tr.400], đồng bào sung sướng. Yêu Tổ
quốc trước hết thể hiện ở tình yêu quê hương, xóm làng, yêu ông bà, cha mẹ,
thầy cô, bạn bè... Bản thân mỗi sinh viên phải nỗ lực phấn đấu học tập tốt, lao
động tốt, tích cực tham gia các hoạt động tập thể và công tác xã hội, để tình
yêu Tổ quốc trở thành hiện thực trong thực tiễn.
Yêu nhân dân thể hiện ở tình yêu thương con người, tinh thần
nhân văn, nhân đạo, coi trọng nghĩa cử cao đẹp, đoàn kết gắn bó cộng đồng, sống
có lý, có tình, biết ơn những người đi trước[6]. Hồ Chí Minh nói, yêu nhân dân
là “phải hiểu rõ sinh hoạt của nhân dân, biết nhân dân còn cực khổ như thế nào,
biết chia sẻ những lo lắng, những vui buồn, những công tác nặng nhọc với nhân
dân”[4, tr.400]. Trong điều kiện đất nước còn khó khăn, mỗi sinh viên phải biết chia sẻ
với gia đình và xã hội; tạo lập lối sống giản dị, gần gũi và hòa đồng với mọi
người, tránh sự vô cảm[3].
Yêu CNXH, với Hồ Chí Minh “yêu Tổ quốc, yêu nhân dân phải
gắn liền với yêu CNXH, vì có tiến lên CNXH thì nhân dân mình mỗi ngày một no ấm
thêm, Tổ quốc mỗi ngày một giàu mạnh thêm”[4, tr.400]. Yêu CNXH, mỗi sinh viên phải
ra sức phấn đấu học tập, rèn luyện và cống hiến để xây dựng đất nước ngày càng
“đàng hoàng hơn, to đẹp hơn”.
Yêu lao động, Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: “Muốn thật thà yêu Tổ
quốc, yêu nhân dân, yêu CNXH thì phải yêu lao động, vì không có lao động thì
chỉ là nói suông”[4, tr.400]. Lao động là nghĩa vụ thiêng liêng, là nguồn sống, hạnh phúc của mỗi con
người. Ai cũng phải tuỳ khả năng mình mà tự giác tham gia lao động, góp phần
xây dựng nước nhà. Trong lao động, phải tự giác giữ gìn kỷ luật lao động, phải
tận tâm, tận lực, trên tinh thần trách nhiệm cao nhất. Người phê phán những
người lười biếng, có tư tưởng chê bai, kén chọn công việc. Theo Người “chỉ
những kẻ lười biếng, ỷ lại mới đáng xấu hổ”. “Ai sợ khó, sợ khổ, muốn ngồi mát
ăn bát vàng, người đó mới là kém vì không phải là người XHCN”[5, tr.69].
Yêu khoa học, Người chỉ ra đây là phẩm chất
quan trọng của con người mới XHCN. Vì “thời đại chúng ta bây giờ là thời đại vệ
tinh nhân tạo, là thời đại của khoa học phát triển rất mạnh, thời đại XHCN,
thời đại anh hùng”[4, tr.401]. Sinh viên phải tiếp cận nhanh, thâu tóm được những tri thức mới và làm
chủ tri thức đó để từng bước làm chủ xã hội.
Kỷ luật, tiến lên CNXH thì phải có khoa học và kỷ luật.
Khi khoa học càng phát triển, lao động mang tính chuyên môn hóa cao, tất yếu
đòi hỏi người lao động phải có tính tổ chức, kỷ luật cao và tác phong công nghiệp[3]. Do đó, sinh viên phải rèn
luyện cho mình tính tổ chức, kỷ luật theo tư tưởng, phong cách Hồ Chí Minh.
Có thể nói, những quan điểm của Hồ Chí Minh đã định hướng giáo dục lối
sống XHCN cho sinh viên trên tất cả các mặt của đời sống xã hội: trong lao động
sản xuất, chiến đấu, học tập, sinh hoạt và ứng xử. Giáo dục lối sống XHCN cho
sinh viên là một yêu cầu khách quan của sự nghiệp xây dựng CNXH ở nước ta hiện
nay.
2.
Những ưu điểm và hạn chế trong lối sống của sinh viên Việt Nam hiện nay
Quán triệt quan điểm của Hồ Chí Minh, Đảng và Nhà nước Việt Nam rất quan
tâm đến việc giáo dục lối sống XHCN cho sinh viên. Sinh viên được giáo dục, bồi
dưỡng một cách toàn diện. Phần lớn các bạn trẻ có lối sống khá văn minh, hiện
đại, bắt kịp với những trào lưu mới trên thế giới; có tinh thần nhân đạo, coi
trọng những nghĩa cử cao đẹp, sống có lí tưởng, yêu thích sự tự do và khám phá,
đoàn kết, có kỷ luật, kỷ cương, luôn nỗ lực phấn đấu vươn lên trong học tập,
rèn luyện.
Nhận thức của sinh viên về vị trí, vai trò của các yếu tố trong thang giá
trị xã hội hiện nay có sự thay đổi. Theo kết quả khảo sát 300 sinh viên Trường
Đại học thuỷ lợi năm 2021, 40,5% sinh viên được hỏi trả lời phẩm chất hàng đầu
có năng lực công tác tốt, trình độ học vấn cao, phẩm chất tiếp theo là sống có
lý tưởng, trung thành với sự nghiệp cách mạng, tinh thần quyết tâm thực hiện
nhiệm vụ được giao, gương mẫu về đạo đức, lối sống (với 32,5%); sống có ích cho
xã hội (15,8%); được mọi người yêu mến (11,2%). Đồng thời, phần lớn sinh viên
đã có sự định hướng giá trị chính trị - xã hội đúng đắn.
Mặt khác, một bộ phận sinh viên còn có quan niệm và biểu hiện lệch lạc
trong lối sống. Họ sống thiếu lý tưởng, thậm chí không hiểu lý tưởng ấy là gì.
Họ học tập chỉ để đạt được mục đích cá nhân nào đó, hoặc chẳng có mục đích gì
nên sẵn sàng gian lận trong thi cử, có suy nghĩ tiêu cực về cuộc sống và xã
hội. Một số bạn trẻ hờ hững với những gì diễn ra xung quanh, “được đến đâu thì
hay đến đó”, vô kỷ luật, thiếu trách nhiệm, coi nhẹ những giá trị truyền thống,
thờ ơ trước những vấn đề bức xúc trong xã hội, thiếu ý thức bảo vệ của chung,
sống ích kỷ, chỉ biết đòi hỏi và nhìn nhận một cách sai lầm về giá trị cuộc
sống, sùng bái giá trị vật chất, hưởng thụ, coi đây mới là giá trị đích thực
của cuộc sống... Chính điều này đã tạo cơ hội thuận lợi để các đối tượng xấu có
thể lợi dụng, lôi kéo họ vào con đường lầm lạc.
Nguyên nhân của những lệch lạc trong lối sống của sinh viên trước hết là
do thiếu sự tự tu dưỡng, yếu kém trong nhận thức, lười biếng trong rèn luyện,
tha hoá về nhân cách. Mặt khác, công tác giáo dục, tuyên truyền các giá trị đạo
đức, lối sống chưa đầy đủ, hiệu quả; việc quản lí, giáo dục trong gia đình bị
buông lỏng, nuông chiều quá mức hoặc thiếu đi sự quan tâm của người lớn; tác
động từ mặt trái của nền kinh tế thị trường làm đảo lộn các giá trị đạo đức,
lối sống...
Do đó, xây dựng lối sống XHCN cho sinh viên vừa là cách để lưu giữ giá
trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, đồng thời bổ sung, phát triển các giá trị
mới phù hợp với xu thế phát triển của dân tộc và thời đại. Đồng thời, giúp sinh
viên khẳng định được giá trị của bản thân và phát huy tính tích cực chính trị -
xã hội trong cộng đồng, quốc gia, dân tộc.
3. Một
số giải pháp giáo dục lối sống xã hội chủ nghĩa cho sinh viên hiện nay theo tư
tưởng Hồ Chí Minh
Giáo dục lối sống XHCN là quá trình sử dụng tổng hợp nhiều cách thức,
biện pháp với sự tham gia của nhiều lực lượng. Chủ thể giáo dục lối sống
XHCN cho sinh viên là nhà trường, gia đình và các tổ chức xã hội. Đối tượng
giáo dục là sinh viên, họ cũng là chủ thể của quá trình tự giáo dục lối sống
XHCN. Thực tế, lối sống XHCN không hình thành tự phát, mà phải qua quá trình
giáo dục, giác ngộ, bồi dưỡng một cách hệ thống, thường xuyên, có tổ chức, toàn
diện của các chủ thể giáo dục và tự giáo dục. Vì vậy, giáo dục lối sống XHCN
cho sinh viên hiện nay cần chú trọng vào một số giải pháp pháp sau:
Thứ nhất, nâng cao chất lượng giáo dục lối sống
XHCN cho sinh viên trong các trường đại học, cao đẳng
Sinh viên đang học tập, rèn luyện trong các trường đại học nên việc tiếp
nhận những chuẩn mực giá trị đạo đức, lối sống XHCN chủ yếu thông qua con đường
học tập chứ chưa phải qua sự trải nghiệm. Do đó, quá trình giáo dục, bồi dưỡng
lối sống XHCN của sinh viên phụ thuộc nhiều vào hoạt động giáo dục, đào tạo của
nhà trường. Do vậy, tiếp tục nghiên cứu, đổi mới, nâng cao hiệu quả giáo dục,
bồi dưỡng lối sống XHCN trong nhà trường là vấn đề có ý nghĩa rất quan trọng.
Đổi mới, nâng cao chất lượng giáo dục lối sống XHCN trong nhà trường
trước hết thể hiện ở việc đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy, học tập,
nghiên cứu các môn khoa học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, giúp cho sinh
viên nhận thức đúng đắn hơn vai trò, trách nhiệm của mình đối với bản thân, gia
đình và Tổ quốc. Từ đóhình thành ở sinh viên thái độ, động cơ,
ý chí và tình cảm cách mạng đúng đắn.
Thứ hai, phát huy vai trò của các tổ chức trong nhà
trường, kết hợp với gia đình và xã hội
Bên cạnh hình thức giáo dục truyền thống, cần tăng cường phát huy vai trò
của các tổ chức đảng, Đoàn Thanh niên, Hội Sinh viên để sinh viên có cơ hội thể
hiện quan điểm về lối sống của mình, tiếp cận lối sống XHCN thông qua các diễn
đàn do Đoàn, Hội tổ chức. Biểu dương, khen thưởng kịp thời những tấm gương sinh
viên “người tốt, việc tốt”, có lý tưởng sống đẹp, tạo sự lan toả rộng rãi.
Kết hợp chặt chẽ gia đình, nhà trường và xã hội trong việc giáo dục, bồi
dưỡng lối sống XHCN cho sinh viên. Kịp thời thông tin kết quả học tập, rèn
luyện và những biểu hiện lệch lạc, những vi phạm của sinh viên tới gia đình
để tìm ra nguyên nhân, giải pháp phù hợp. Trong gia đình, tấm gương của ông
bà, cha mẹ, cũng như việc giữ gìn nề nếp, gia phong gia đình sẽ tạo dựng lối
sống lành mạnh ở sinh viên.
Thứ ba, nâng cao tính tích cực, tự giác, tự rèn luyện
lối sống XHCN của sinh viên
Nâng cao tính tích cực, tự giác, tự rèn luyện lối sống XHCN của sinh viên
là quá trình tự tổ chức, tự định hướng của bản thân, nhằm chuyển những tri thức
đã có thành tình cảm, lòng tin, ý chí và hành động của chính họ. Khi những phẩm
chất của lối sống XHCN đã được hình thành trong nhân cách, cần phải thường
xuyên, liên tục bồi dưỡng, rèn luyện trong thực tiễn mới ổn định, bền vững.
Tự rèn luyện lối sống XHCN trước hết sinh viên phải tự nhận thức rõ những
giá trị, vai trò của đạo đức cách mạng, đạo đức cộng sản như: yêu nước gắn với
yêu CNXH, tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng và sự nghiệp cách mạng; có ý thức
làm chủ, dám nói dám làm; sự tuân thủ hiến pháp, pháp luật, có ý thức bảo vệ,
phát huy giá trị truyền thống của dân tộc; hiểu biết, thực hiện đúng quyền và
nghĩa vụ của mình trong mọi hoàn cảnh; nêu cao tinh thần đoàn kết, tương thân
tương ái, quan tâm và có trách nhiệm với nhau. Mỗi sinh viên cần hiểu rằng
những biểu hiện an thân, cá nhân chủ nghĩa, bảo thủ, tự ti... đều trái với lối
sống XHCN. Đây là những phẩm chất quan trọng của lối sống XHCN.
Tự rèn luyện còn thể hiện thông qua hoạt động thực tiễn của mỗi cá nhân.
Bởi vì, một đặc trưng quan trọng nhất của lối sống XHCN là tính tích cực chính
trị - xã hội, tính tích cực ấy bám sâu vào đời sống thực tiễn. Thực tiễn cũng
sẽ kiểm nghiệm những mặt mạnh, mặt yếu trong lối sống của sinh viên, để họ có
thể tự điều chỉnh.
Tự rèn luyện lối sống XHCN đòi hỏi sinh viên phải luôn nêu cao tinh thần
chủ động, sáng tạo, tính tập thể, đoàn kết. Tính kế hoạch cao cũng là biểu hiện
sự chủ động, tự giác rèn luyện lối sống, làm cho sinh viên trở thành chủ thể
thật sự trong quá trình tự rèn luyện lối sống XHCN.
Kết
luận
Giáo dục lối sống XHCN cho sinh viên là một nhiệm vụ quan trọng hiện nay.
Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã đề cập nhiều đến xây dựng lối sống mới cho người
Việt Nam, đặc biệt là đối với thanh niên, sinh viên. Những quan điểm và tư
tưởng của Người đã định hướng cho việc xây dựng lối sống mới của người Việt Nam
trong xã hội mới - xã hội XHCN. Hiện nay, do nhiều nguyên nhân khác nhau, lối
sống của sinh viên và những quan niệm về giá trị xã hội có nhiều thay đổi, cả
tích cực và tiêu cực. Do vậy, việc giáo dục lối sống mới, lối sống XHCN cho
sinh viên theo tư tưởng Hồ Chí Minh có ý nghĩa rất quan trọng trong việc giáo
dục, đào tạo những công dân thế hệ mới, với đầy đủ phẩm chất và năng lực để xây
dựng đất nước Việt Nam XHCN hiện nay.