Từ khóa: Cơ chế bảo đảm quyền con người; tổ chức chính trị - xã hội; quyền con người, Việt Nam.

Cử tri đi bỏ phiếu, thực hiện quyền, nghĩa vụ của công dân. (Ảnh: dangcongsan.vn)

Đặt vấn đề

Sau hơn 35 năm đổi mới, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu về nhân quyền, thể hiện trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong quan hệ hợp tác quốc tế về nhân quyền. Đó là thành tựu của quá trình hoàn thiện cơ chế bảo đảm quyền con người (QCN) ở Việt Nam. Trong đó, các tổ chức chính trị - xã hội đã không ngừng đổi mới, phát huy ngày càng tốt hơn vai trò của mình trong cơ chế bảo đảm QCN. Tuy nhiên, trước yêu cầu hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa (XHCN) Việt Nam hiện nay, theo tinh thần Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, việc phát huy vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội đang đứng trước nhiều thách thức mới, nhất là yêu cầu bảo đảm quyền tự do lập hội của công dân. Vì vậy, việc nghiên cứu làm rõ và phát huy vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội trong cơ chế bảo đảm QCN phù hợp với bối cảnh phát triển và hội nhập hiện nay là cần thiết, nhằm thực hiện tốt chủ trương của Đảng về “lấy hạnh phúc, ấm no của nhân dân làm mục tiêu phấn đấu”[2; tr.218].

1. Vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội trong cơ chế bảo đảm quyền con người ở Việt Nam

Quyền con người là “các đặc quyền tự nhiên, bắt nguồn từ phẩm giá vốn có của tất cả mọi người, được cộng đồng quốc tế và quốc gia thừa nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm bằng hệ thống pháp luật quốc gia và quốc tế”[4; tr.12]. Cơ chế bảo đảm QCN được hiểu là “hệ thống các nguyên tắc, các quy trình, quy định và phương thức vận hành trong mối liên hệ chặt chẽ với nhau của các thiết chế nhằm mục tiêu hướng tới là các nguyên tắc, quy phạm quyền con người trong Hiến pháp, pháp luật được tôn trọng, thực hiện; ngăn ngừa, hạn chế nguy cơ lạm dụng quyền lực, vi phạm quyền con người”[5; tr.206]. Ở Việt Nam, cơ chế bảo đảm QCN bao gồm tất cả các thiết chế trong hệ thống chính trị, là Đảng Cộng sản Việt Nam, Nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội, các tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp, các thiết chế truyền thông, báo chí. Trong đó, mỗi chủ thể, tùy theo chức năng, nhiệm vụ của mình, mà có một vị trí, vai trò, cách thức tổ chức và hoạt động riêng nhưng cùng hướng tới bảo đảm thực hiện các nguyên tắc, quy phạm QCN trong Hiến pháp năm 2013.

Các tổ chức chính trị - xã hội là những thiết chế đặc thù, được quy định tại Điều 9 Hiến pháp năm 2013. Bao gồm, Mặt trận Tổ quốc (MTTQ) Việt Nam và các tổ chức thành viên là Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Liên hiệp phụ nữ; Hội Nông dân Việt Nam, Hội Cựu chiến binh. Các tổ chức này được “thành lập trên cơ sở tự nguyện, đại diện và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của thành viên, hội viên tổ chức mình”[7]. Trong thể chế chính trị của Việt Nam hiện nay, MTTQ Việt Nam có vị trí đặc biệt quan trọng, là “cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân”, MTTQ Việt Nam cùng các tổ chức chính trị - xã hội thành viên có vị trí, vai trò rất quan trọng trong cơ chế bảo đảm QCN.

Trong cơ chế bảo đảm QCN, vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội được thể hiện qua phương thức mà các tổ chức này thực hiện trong cơ chế bảo đảm QCN nhằm làm cho các quy định về QCN trong Hiến pháp và pháp luật Việt Nam được tôn trọng, thực hiện:

Thứ nhất, tuyên truyền, vận động các hội viên thực hiện tốt đường lối của Đảng, pháp luật của Nhà nước. Thông qua đó, các tổ chức chính trị - xã hội giúp thành viên nhận thức đầy đủ về quyền của mình theo quy định của pháp luật.

Thứ hai, đại diện bảo vệ thành viên của mình hoặc hỗ trợ, hướng dẫn để các thành viên có điều kiện thực hiện và bảo vệ QCN của mình và người liên quan.

Thứ ba, tham gia ý kiến, giám sát, phản biện xã hội trong xây dựng và tổ chức thực hiện chính sách, pháp luật của các cơ quan nhà nước, cá nhân có thẩm quyền. Kiến nghị tới các cơ quan nhà nước có thẩm quyền khi phát hiện hành vi xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của thành viên.

Thứ tư, tổng hợp ý kiến, kiến nghị của cử tri, lắng nghe tâm tư, nguyện vọng của hội viên để phản ánh tới các cơ quan, tổ chức có thẩm quyền nhằm tăng sự đồng thuận giữa nhân dân với các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước.

2. Thực trạng phát huy vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội trong cơ chế bảo đảm quyền con người ở Việt Nam hiện nay

Trong những năm qua, các tổ chức chính trị - xã hội đã có nhiều đổi mới về tổ chức và phương thức hoạt động, theo hướng thực chất hơn, hướng mạnh về các thành viên của mình; tích cực tham gia vào các hoạt động xây dựng và tổ chức thực hiện pháp luật. Chẳng hạn, Hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam đã tham gia xây dựng Luật Bình đẳng giới (2006), Luật Phòng chống bạo lực gia đình (2007)...; MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên đã tích cực, chủ động tham gia xây dựng nội dung chương trình phổ biến, giáo dục pháp luật và cử đại diện tham gia vào Hội đồng Phổ biến và giáo dục pháp luật ở địa phương. Việc tuyên truyền, phổ biến, vận động nhân dân thực hiện pháp luật đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Số lượng các hoạt động tuyên truyền phổ biến giáo dục pháp luật hàng năm trên mỗi địa bàn là khá lớn, hình thức tổ chức cũng rất đa dạng. Nhiều cán bộ Hội đã được tham gia các chương trình tập huấn về nội dung, kỹ năng phổ biến, giáo dục pháp luật và kỹ năng vận động hội viên. Thông qua đó, MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên đã góp phần củng cố khối đại đoàn kết toàn dân, giúp cho các hội viên hiểu được quyền và nghĩa vụ của mình, đặc biệt là các chế độ, chính sách dành cho hội viên: củng cố lòng tin của nhân dân vào đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước.

Nhiều tổ chức chính trị - xã hội ở các địa phương đã phát huy rất tốt vai trò của mình, sâu sát địa bàn, nắm bắt tâm tư nguyện vọng, điều kiện, hoàn cảnh của thành viên, hội viên. Nhiều phong trào tương thân, tương ái như “hũ gạo tình thương”; nhiều hoạt động hỗ trợ vốn và cách làm ăn... cho hội viên đã được triển khai. Nhờ đó, cải thiện đời sống, thu nhập cho hội viên, bảo đảm các quyền có mức sống thích đáng, quyền khám chữa bệnh, quyền học tập cho con em, phòng chống bạo lực gia đình... Các tổ chức chính trị - xã hội đã có nhiều hoạt động thiết thực bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của hội viên. Tổ chức công đoàn đã thực hiện tốt vai trò đại diện cho người lao động ký thỏa ước lao động tập thể với người sử dụng lao động; tham gia ý kiến, khi các tổ chức sử dụng lao động giải quyết các vấn đề về lương, phụ cấp, bảo hiểm phải có ý kiến của cộng đoàn...; tham gia hội đồng lương, thi đua khen thưởng, kỷ luật của cơ quan doanh nghiệp.... Hội phụ nữ nhiều địa phương rất sáng tạo trong hỗ trợ hội viên nhận thức về quyền và bảo vệ quyền của mình như: thông điệp cho phụ nữ “Bạn không cô đơn- chúng tôi luôn bên bạn”, cung cấp sổ tay “Những điều cần biết về bình đẳng giới trong gia đình”, “Ngăn chặn bạo lực gia đình là trách nhiệm của mọi người và của cả cộng đồng”... Xây dựng mô hình câu lạc bộ “Gia đình hạnh phúc”, “Không bạo lực gia đình”, “Không sinh con thứ ba”, hỗ trợ hội viên nâng cao kiến thức về chăm sóc, nuôi dạy con, kỹ năng tổ chức cuộc sống gia đình, kiến thức pháp luật cho phụ nữ... Ngoài ra, các tổ chức chính trị - xã hội đã phối hợp tổ chức được nhiều hoạt động trợ giúp pháp lý cho hội viên.

Các hoạt động giám sát, phản biện xã hội của MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên cũng ghi nhận được nhiều kết quả. Các tổ chức chính trị - xã hội đã tổ chức được nhiều đoàn giám sát như: Giám sát của MTTQ đối với hoạt động bầu cử; giám sát việc thực hiện các quy định về công tác cán bộ, việc ban hành và thực hiện các quy định của chính quyền địa phương; giám sát việc thực hiện các chính sách hỗ trợ trong dịch bệnh Covid... Năm 2020, MTTQ đã giám sát, nghiên cứu tài liệu hồ sơ của 58 tỉnh, thành về thực hiện các quy định của Đảng về công tác cán bộ, phát hiện 437/1502 trường hợp vi phạm về thời gian ban hành quyết định bổ nhiệm lại, chiếm tỷ lệ 29,23% và đã kiến nghị Chính phủ rà soát, khắc phục[4]. Các tổ chức chính trị - xã hội cũng tổ chức phản biện, góp ý kiến vào nhiều văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan nhà nước. Theo báo cáo của 63/63 Ủy ban MTTQ Việt Nam các cấp ở địa phương, trong năm 2021 đã tổ chức 4.819 cuộc phản biện xã hội, trong đó: Ủy ban MTTQ Việt Nam cấp tỉnh, chủ trì phản biện xã hội được 162 cuộc; Ủy ban MTTQ Việt Nam cấp huyện, chủ trì phản biện xã hội được 696 cuộc; Ủy ban MTTQ Việt Nam cấp xã, chủ trì phản biện xã hội được 3.961 cuộc[5].

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, việc phát huy vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội trong cơ chế bảo đảm QCN còn bộc lộ những bất cập như:

Thứ nhất, hiệu quả của việc tuyên truyền pháp luật của các tổ chức chính trị - xã hội còn chưa cao, chưa đến được với tất cả các thành viên, hội viên, đặc biệt là hội viên ở các vùng khó khăn, dân tộc ít người. Không ít vụ việc vi phạm pháp luật, thậm chí là vi phạm pháp luật hình sự đã xảy ra thời gian qua do người thực hiện hành vi thiếu hiểu biết pháp luật. Việc tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật của các tổ chức chính trị - xã hội mới chủ yếu tiếp cận từ góc độ vận động nhân dân thực hiện các nghĩa vụ pháp lý của mình, chưa chú trọng nâng cao nhận thức về quyền của công dân; về việc sử dụng pháp luật như phương tiện bảo vệ QCN theo tinh thần của Hiến pháp năm 2013.

Thứ hai, với vai trò đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của hội viên, các tổ chức chính trị - xã hội đã tham gia vào nhiều hoạt động của bộ máy nhà nước, như hoạt động tố tụng tại tòa án nhân dân, tổ chức và hoạt động của các cơ quan chính quyền dịa phương... nhưng nhìn chung chất lượng chưa cao. Sự hỗ trợ của MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên với hội viên của mình trong việc bảo vệ và thúc đẩy QCN chưa thường xuyên, chưa thực sự là chỗ dựa cho hội viên “Nội dung và phương thức hoạt động có lúc, có nơi chưa thiết thực, hiệu quả, thiếu sâu sát cơ sở”[1].

Thứ ba, công tác giám sát, phản biện xã hội của MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên được tiến hành chưa nhiều, chất lượng giám sát, phản biện chưa cao.

3. Một số giải pháp phát huy vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội trong bảo đảm quyền con người ở Việt Nam hiện nay

Một là, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng trong đổi mới tổ chức và hoạt động của các tổ chức chính trị - xã hội

Văn kiện Đại hội XIII chủ trương MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên phải tăng cường “bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của đoàn viên, hội viên và nhân dân, làm cầu nối quan trọng giữa Đảng và nhân dân. Củng cố, tăng cường lòng tin, sự gắn bó của nhân dân với Đảng, Nhà nước, chế độ xã hội chủ nghĩa”[2; tr.43]; “phát huy vai trò của Mặt trận tổ quốc và các tổ chức chính trị xã hội, các đoàn thể nhân dân và các cơ quan thông tin đại chúng trong quá trình hoạch định chiến lược, chính sách phát triển kinh tế - xã hội”[2; tr.288-289]... Các chủ trương này cần được quán triệt đầy đủ đến các cấp ủy địa phương. Với vai trò của mình, các cấp ủy địa phương, cơ quan, đơn vị cần quan tâm đến việc bố trí nhân sự cho các tổ chức chính trị - xã hội, bảo đảm việc bố trí cán bộ lãnh đạo các tổ chức chính trị - xã hội phải ngang tầm nhiệm vụ; cấp ủy đảng cần quan tâm chỉ đạo nâng cao trách nhiệm phối hợp của các cơ quan, tổ chức tại địa phương, đơn vị giúp các tổ chức chính trị - xã hội thực hiện tốt chức năng giám sát, phản biện xã hội; các tổ chức Đảng cần chú trọng “Tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, bảo đảm sự lãnh đạo tập trung, thống nhất của Đảng, đồng thời tôn trọng nguyên tắc hiệp thương dân chủ trong tổ chức và hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, phát huy mạnh mẽ vai trò, tính tự chủ, năng động, sáng tạo của Mặt trận và các tổ chức chính trị - xã hội”[2; tr.197].

Hai là, đổi mới nội dung và phương thức hoạt động, nâng cao trách nhiệm của các tổ chức chính trị - xã hội

Các tổ chức chính trị - xã hội cần bám sát hội viên của mình, nắm bắt tâm tư, nguyện vọng của hội viên, giúp đỡ hội viên vượt qua khó khăn trong cuộc sống gia đình và phát triển kinh tế, nuôi dạy con cái... là chỗ dựa tin cậy của hội viên. Tổ chức chính trị - xã hội nào, hoặc chưa có lòng tin từ hội viên của mình, hoặc chưa thật sự sâu sát, chưa gần hội viên của mình, cần phải xem xét trách nhiệm, nhất là trách nhiệm cá nhân của cán bộ hội, nhằm khắc phục tình trạng “hành chính hóa”, “quan liêu” đã và đang tồn tại trong không ít các tổ chức chính trị - xã hội hiện nay.

Ba là, cần xây dựng chế độ chính sách hợp lý, cải thiện điều kiện cơ sở vật chất phục vụ hoạt động của các tổ chức chính trị - xã hội

Hiện nay, các tổ chức chính trị - xã hội hoạt động chủ yếu dựa vào ngân sách nhà nước, từ chế độ chính sách cho cán bộ, đến kinh phí cho các hoạt động của các tổ chức chính trị - xã hội. Trong bối cảnh ngân sách nhà nước còn eo hẹp, thì đây là một khó khăn không dễ để khắc phục. Các tổ chức chính trị - xã hội, một mặt cần “kiên quyết cắt giảm số lượng ban, phòng có chức năng, nhiệm vụ trùng lắp, chồng chéo, hoạt động kém hiệu quả”. “Tinh giản biên chế, cơ cấu lại đội ngũ cán bộ chuyên trách các cấp, gắn với đổi mới cơ chế phân bổ ngân sách nhà nước và quản lý tài chính”[1]. Đồng thời, nâng cao hiệu quả hoạt động để có điều kiện thu hút các nguồn đóng góp từ hội viên và “tăng cường sử dụng đội ngũ công tác viên, tình nguyên viên”[1]. Trên cơ sở đó thực hiện tốt đề án xây dựng vị trí việc làm, cải thiện thu nhập cho cán bộ của các tổ chức chính trị - xã hội và tăng cường các điều kiện cơ sở vật chất, nhất là các trang thiết bị phục vụ cho việc ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động của các tổ chức chính trị - xã hội.

Kết luận

Trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, bảo đảm QCN, cần nhận thức đúng về vị trí, vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội trong cơ chế bảo đảm QCN. Từ đó, quán triệt các quan điểm xây dựng các giải pháp cụ thể toàn diện về đổi mới tổ chức, hoạt động, nhằm phát huy đúng vai trò của các tổ chức này, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ cách mạng trong giai đoạn hiện nay.