Nghi thức công bố bộ Pháp điển Việt Nam (ảnh news.vnanet.vn)

Đặt vấn đề

Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đặt ra yêu cầu thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong hệ thống chính trị và toàn xã hội. Thực tiễn cho thấy, thượng tôn Hiến pháp, pháp luật đã trở thành chuẩn mực trong tổ chức, hoạt động của Đảng, Nhà nước, các tổ chức chính trị - xã hội và hầu hết các chủ thể trong xã hội. Tuy nhiên, tình trạng vi phạm pháp luật vẫn còn diễn ra ở hầu hết các lĩnh vực, ở cả hệ thống chính trị và trên toàn xã hội. Vì vậy, cần nghiên cứu, tìm kiếm giải pháp nhằm đảm bảo thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong hệ thống chính trị và toàn xã hội.

Yêu cầu về đảm bảo thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong hệ thống chính trị và toàn xã hội ở Việt Nam

Ở Việt Nam, quan điểm thượng tôn Hiến pháp và pháp luật đã được hình thành cả trong tư duy lý luận và thực tiễn từ ngày đầu lập nước. Ngay sau khi thành lập nước, ngày 9/11/1946, Quốc hội đã biểu quyết thông qua Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tại Điều thứ 4, Hiến pháp khẳng định, mỗi công dân Việt Nam phải tôn trọng Hiến pháp, tuân theo pháp luật. Tinh thần thượng tôn Hiến pháp và pháp luật được khẳng định trong tất cả các bản hiến pháp của Việt Nam. Hiến pháp 2013 ghi nhận một cách cụ thể, rõ ràng yêu cầu về thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong hệ thống chính trị và toàn xã hội. Theo đó Hiến pháp khẳng định “Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân” (Điều 2); “Các tổ chức của Đảng và đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật”(Điều 4); “Nhà nước được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật”(Điều 8) “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các thành viên của Mặt trận và các tổ chức xã hội khác hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật”(Điều 9) “Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật’’(Điều 14); “Công dân có nghĩa vụ tuân theo Hiến pháp và pháp luật”(Điều 46); “Người nước ngoài cư trú ở Việt Nam phải tuân theo Hiến pháp và pháp luật Việt Nam”(Điều 48)”.

Với tinh thần thượng tôn Hiến pháp, pháp luật, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng khẳng định: “Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị”[4, tr.174]; “tập trung ưu tiên hoàn thiện đồng bộ, có chất lượng và tổ chức thực hiện tốt hệ thống luật pháp”[4, tr.53], “kiểm soát quyền lực bằng hệ thống pháp luật”[4, tr.203]; “tăng cường pháp chế, bảo đảm kỷ cương xã hội, trước hết là việc thực thi tinh thần “thượng tôn pháp luật”[4, tr.202]. ^. Ngày 9/11/2022 Ban Chấp hành Trung ương khoá XIII đã ban hành Nghị quyếtsố 27-NQ/TW của về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới và tiếp tục đặt ra yêu cầu xây dựng “Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, quản lý xã hội bằng Hiến pháp và pháp luật”;“Xây dựng ý thức và lối sống thượng tôn Hiến pháp và pháp luật trong hệ thống chính trị và toàn xã hội”; “Thượng tôn Hiến pháp và pháp luật trở thành chuẩn mực ứng xử của mọi chủ thể trong xã hội”; “bảo đảm các tổ chức đảng và đảng viên hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật, thực sự gương mẫu, đi đầu trong việc tuân thủ Hiến pháp và pháp luật”.

Như vậy, có thể chỉ ra những yêu cầu cơ bản về đảm bảo thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong hệ thống chính trị và toàn xã hội ở Việt Nam như sau:

Thứ nhất, Hiến pháp và pháp luật được đặt lên vị trí cao nhất, trong đó tất cả mọi chủ thể trong xã hội phải tôn trọng và chấp hành triệt để Hiến pháp và pháp luật. Khi pháp luật đã được ban hành, thì cả hệ thống chính trị và toàn xã hội phải lấy đó làm chuẩn mực để hành xử theo cho phù hợp, không phân biệt thành phần, địa vị xã hội, không một tổ chức, cá nhân nào có quyền “đứng trên” Hiến pháp và pháp luật. 

Thứ hai, mọi vi phạm pháp luật phải được phát hiện và xử lý kịp thời, nghiêm minh, không có vùng cấm, không có ngoại lệ. Yêu cầu này nhằm đảm bảo quyền bình đẳng trước pháp luật của mọi chủ thể trong xã hội, đồng thời răn đe, phòng ngừa vi phạm pháp luật.

2. Thực trạng và một số kiến nghị nhằm đảm bảo thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong hệ thống chính trị và toàn xã hội ở Việt Nam hiện nay

Trong những năm vừa qua, dưới sự lãnh đạo của Đảng, hệ thống pháp luật đã được hoàn thiện một bước cơ bản; vai trò của pháp luật và việc thực thi pháp luật được chú trọng trong tổ chức, hoạt động của hệ thống chính trị và xã hội. Quyền con người, quyền công dân theo Hiến định tiếp tục được cụ thể hóa bằng pháp luật và thực hiện tốt hơn trên thực tế. Mô hình Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam không ngừng được hoàn thiện, vận hành theo cơ chế "Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Nhân dân làm chủ", góp phần quan trọng vào những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử của sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Tính đến tháng 5 năm 2024, Quốc hội khoá XV đã ban hành 28 đạo luật [7], tháo gỡ những khó khăn vướng mắc, nâng cao tính khả thi của luật, từng bước hình thành cơ chế phòng ngừa vi phạm, góp phần làm giảm vi phạm pháp luật. Số vụ phạm tội về trật tự quản lý kinh tế năm 2024 ít hơn 2,4% so với năm 2023. Việc phát hiện và xử lý vi phạm pháp luật đảm bảo nghiêm minh, không vùng cấm, không ngoại lệ (năm 2024: số vụ phạm tội về tham nhũng và chức vụ được phát hiện, điều tra, xử lý nhiều hơn 20,55% so với năm 2023[9]; cấp có thẩm quyền đã xem xét cho thôi giữ chức vụ, nghỉ công tác, bố trí công tác khác đối với 14 cán bộ diện Trung ương quản lý và 172 cán bộ diện cấp ủy địa phương quản lý, về trách nhiệm người đứng đầu hoặc liên quan các vụ án, vụ việc tham nhũng, tiêu cực; trong đó có 5 Ủy viên Bộ Chính trị, 1 Ủy viên Ban Bí thư và 4 Ủy viên Trung ương Đảng)[8].

Tuy nhiên, bên cạnh những thành quả, vẫn còn tồn tại một số hạn chế, như: việc chấp hành pháp luật chưa thật sự nghiêm; kỷ cương phép nước có lúc, có nơi còn bị xem nhẹ, việc xử lý vi phạm pháp luật chưa kịp thời, chế tài xử lý chưa đủ sức răn đe; tham nhũng, lãng phí trên một số lĩnh vực, địa bàn vẫn còn nghiêm trọng, phức tạp, với những biểu hiện ngày càng tinh vi, gây bức xúc trong xã hội. Báo cáo về tình hình ban hành văn bản quy phạm pháp luật từ năm 2016 -2023 của các cơ quan nhà nước, cho thấy cả nước có 4.294 văn bản có nội dung, thẩm quyền chưa phù hợp với quy định của pháp luật[3, tr.14]. Tội phạm về tham nhũng, kinh tế, buôn lậu tiếp tục diễn biến phức tạp trên nhiều lĩnh vực ở hầu hết các địa phương; tội phạm sử dụng công nghệ cao tiếp tục gia tăng với nhiều phương thức, thủ đoạn phạm tội mới; tội phạm về trật tự xã hội tiếp tục diễn biến phức tạp, số vụ phạm tội tăng 12,53% so với năm 2023[9]. Còn một người dân thiếu hiểu biết về pháp luật, thực hiện khiếu nại, tố cáo không đúng pháp luật, gây phiền hà, tốn kém các nguồn lực để giải quyết: kết quả giải quyết khiếu nại, tố cáo kê từ ngày 01/10/2023 đến 30/9/2024 cho thấy, trong 14.211 vụ việc khiếu nại lần đầu, có 766 khiếu nại đúng (chiếm 5,4%); 12.347 khiếu nại sai (86,9%); 1.098 khiếu nại có đúng, có sai (7,7%)[6].

Để thượng tôn Hiến pháp và pháp luật trở thành chuẩn mực ứng xử của mọi chủ thể trong hệ thống chính trị và toàn xã hội, cần thực hiện các giải pháp tổng thể, đồng bộ từ nhận thức đến hành động trong toàn Đảng, toàn dân, toàn quân. Tuy nhiên, trong giai đoạn tới, cần tập trung thực hiện các giải pháp sau đây:

Một là, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật.

Để mọi chủ thể trong xã hội thượng tôn Hiến pháp, pháp luật thì điều kiện tiên quyết là phải có một hệ thống pháp luật hoàn thiện. Hệ thống pháp luật ấy đảm bảo đầy đủ, đồng bộ, thống nhất, công bằng, nhân đạo, công khai, minh bạch, ổn định, khả thi, dễ tiếp cận, đủ khả năng điều chỉnh các quan hệ xã hội, lấy quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của người dân, tổ chức, doanh nghiệp làm trung tâm, thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Hệ thống pháp luật phù hợp với tính chất, trình độ, quy luật phát triển của các quan hệ xã hội, hướng tới nâng cao đời sống vật chất, tinh thần và hạnh phúc của người dân, khơi dậy mọi nguồn lực xã hội nhằm phát triển đất nước bền vững sẽ thuận lợi cho Nhà nước trong tổ chức thực thi trên thực tế và khi ấy, thực hiện pháp luật trở thành nhu cầu tự thân của các chủ thể trong xã hội.

Trong thời gian tới, cần tập trung hoàn thiện hệ thống pháp luật trên tất cả các lĩnh vực, tháo gỡ kịp thời khó khăn, vướng mắc, những điểm nghẽn về thể chế coi trọng đạo luật, đơn giản hóa, giảm tầng nấc, loại hình văn bản trong hệ thống văn bản quy phạm pháp luật; tăng cường xây dựng các đạo luật có nội dung cụ thể, hiệu lực trực tiếp; khắc phục tình trạng luật thiếu tính ổn định, chậm ban hành văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành; chú trọng hoàn thiện pháp luật nhằm thể chế hoá chủ trương lớn của Đảng về đổi mới tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả và chuyển đổi số; kiên quyết chống nham nhũng, tiêu cực, "lợi ích nhóm" trong công tác xây dựng pháp luật.

Hai là, tăng cường phổ biến, giáo dục pháp luật nhằm nâng cao nhận thức và trách nhiệm thực thi pháp luậtcho cán bộ, công chức, viên chức, đảng viên và người dân.

Nhận thức và trách nhiệm thực thi pháp luật của cán bộ, công chức, viên chức, đảng viên và người dân là điều kiện quan trọng, mang tính quyết định việc đảm bảo thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong hệ thống chính trị và toàn xã hội. Điều này quyết định mức độ hoàn thiện, khả năng điều chỉnh hành vi con người của hệ thống pháp luật trên thực tế (cán bộ, công chức có vai trò quan trọng trong xây dựng và tổ chức thi hành pháp luật). Mặt khác, nó quyết định cách ứng xử của mỗi cá nhân khi đứng trước yêu cầu thực thi Hiến pháp, pháp luật. Một người hiểu biết luật pháp, có trách nhiệm sẽ thực hiện luật pháp một cách chính xác, đầy đủ và không lợi dụng chức vụ, quyền hạn hay kẽ hở của luật pháp để trục lợi. Ngược lại, do thiếu hiểu biết về pháp luật, không nhận thức được quyền, nghĩa vụ của mình dễ dẫn đến vi phạm pháp luật hoặc bị lợi dụng, kích động, mất cảnh giác, không tỉnh táo để trở thành công cụ tiếp tay cho những âm mưu đen tối của các phần tử chống phá để rồi vướng vào vòng lao lý.

Có nhiều biện pháp nâng cao nhận thức và trách nhiệm thực thi pháp luậtcho cán bộ, công chức, viên chức, đảng viên và người dân. Tuy nhiên, công tác phổ biến, giáo dục pháp luật có vai trò quan trọng. Vì vậy, cần tiếp tục đổi mới công tác phổ biến, giáo dục pháp luật. Công tác phổ biến, giáo dục pháp luật phải được thực hiện thường xuyên, kịp thời, có trọng tâm, trọng điểm với nội dung, hình thức, phương pháp đa dạng, phong phú phù hợp với đối tượng; lấy “ý thức chấp hành pháp luật là thước đo hiệu quả công tác phổ biến, giáo dục pháp luật”[1, tr.2].

Xây dựng mạng lưới, nâng cao năng lực của hệ thống dịch vụ pháp lý, trợ giúp pháp lý và hỗ trợ pháp lý để người dân và doanh nghiệp dễ tiếp cận pháp luật; đưa nội dung phù hợp về Hiến pháp và Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam vào chương trình đào tạo, bồi dưỡng của hệ thống giáo dục quốc dân; chú trọng phổ biến, giáo dục pháp luật cho đồng bào dân tộc thiểu số, người dân ở vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới, hải đảo.

Ba là, củng cố, kiện toàn tổ chức pháp chế hoặc bố trí cán bộ pháp chế chuyên trách trong các cơ quan, tổ chức.

Với yêu cầu “thượng tôn Hiến pháp và pháp luật trở thành chuẩn mực ứng xử của mọi chủ thể trong xã hội”, vì vậy, trong mỗi cơ quan, tổ chức trong hệ thống chính trị, các đơn vị sự nghiệp, doanh nghiêp cần bố trí bộ phận làm công tác pháp chế hoặc ít nhất là một cán bộ pháp chế chuyên trách để tham mưu, tư vấn về những vấn đề pháp lý liên quan đến tổ chức, hoạt động. Chẳng hạn như việc tham mưu xây dựng, sửa đổi, bổ sung hoặc góp ý nội quy, quy chế; kiến nghị với cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành hoặc sửa đổi, bổ sung văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến tổ chức, hoạt động của cơ quan, tổ chức; phổ biến, giáo dục pháp luật, nội quy, quy chế; theo dõi, đôn đốc, kiểm tra việc thực hiện pháp luật, nội quy, quy chế của cơ quan, tổ chức... nhằm đảm bảo thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong tổ chức, hoạt động của mỗi cơ quan, tổ chức, góp phần đảm bảo thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong toàn xã hội.

Bốn là, tăng cường giám sát, kiểm tra, thanh tra, phát hiện và xử lý nghiêm minh, kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật.

Phát hiện và xử lý nghiêm minh, kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật có giá trị răn đe, phòng ngừa vi phạm pháp luật, đảm bảo sự công bằng, bình đẳng trước pháp luật của các chủ thể trong xã hội; góp phần hình thành cơ chế không dám vi phạm pháp luật trên toàn xã hội. Để kịp thời phát hiện vi phạm pháp luật, cần tăng cường hoạt động giám sát, kiểm tra, thanh tra nhằm phát hiện và xử lý nghiêm minh, kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật. Cơ chế thanh tra, kiểm tra, giám sát, phát hiện và xử lý vi phạm được thực hiện phù hợp với đặc điểm của từng nhóm chủ thể thực thi Hiến pháp, pháp luật.

Đối với những chủ thể nắm giữ quyền lực, cần kiểm soát hiệu quả quyền lực gắn với siết chặt kỷ luật, kỷ cương theo tinh thần mọi quyền lực phải được kiểm soát chặt chẽ bằng cơ chế, lạm dụng, lợi dụng quyền lực phải bị truy cứu trách nhiệm và xử lý.

Đối với người dân, cần sâu sát cơ sở, tăng cường đối thoại, tiếp xúc với nhân dân; hoàn thiện cơ chế tiếp nhận, xử lý kịp thời, hiệu quả kiến nghị, phản ánh của người dân, doanh nghiệp.

Kết luận

Thượng tôn Hiến pháp và pháp luật trở thành chuẩn mực ứng xử của mọi chủ thể trong xã hội là mục tiêu của việc tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới. Để thực hiện mục tiêu này cần thực hiện đồng bộ các giải pháp, trong đó chú trọng hoàn thiện pháp luật đến nâng cao nhận thức, trách nhiệm thực thi pháp luật của mọi tầng lớp nhân dân cũng như xây dựng tổ chức, cán bô pháp chế chuyên trách trong các cơ quan, đơn vị; phát hiện và xử lý kịp thời, nghiêm minh các vi phạm pháp luật, không có ngoại lệ.

Tài liệu tham khảo:

[1] Ban Bí thư Trung ương Đảng khoá XII, Kết luận số 80-KL/TW ngày 20/6/2020 về việc tiếp tục thực hiện Chỉ thị 32-CT/TW của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng trong công tác phổ biến, giáo dục pháp luật, nâng cao ý thức chấp hành pháp luật của cán bộ, nhân dân.

[2] Ban Chấp hành Trung ương khoá XIII, Nghị quyếtsố 27-NQ/TW ngày 9/11/2022 về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới.

[3] Bộ Tư Pháp (2024), Báo cáo tổng kết Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2015 và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2020.

[4] Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Tập I, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.

[5] Quốc hội, Hiến pháp năm 1946, 2013.

[6] Ngô Tân (2024), Công tác tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo về hành chính năm 2024 đạt nhiều kết quả quan trọng, https://thanhtravietnam.vn

[7] Theo trang tin Cổng thông tin điện tử Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, https://quochoi.vn

[8] Theo Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm, Phòng, chống tham nhũng, tiêu cực phải phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, https://xaydungdang.org.vn

[9] Theo phát biểu của Bộ trưởng Bộ Công An Lương Tam Quang tại chương tình kỳ họp QH thứ 8 sáng 26/11/2024, Năm 2024: Phát hiện, xử lý gần 1.000 vụ tội phạm tham nhũng, chức vụ, https://dangcongsan.vn