Trong khuôn khổ chuyến công tác tại Liên bang Nga, chiều 15/9/2024, tại thủ đô Moskva, đoàn Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) do Phó Tổng Giám đốc Đoàn Thị Tuyết Nhung dẫn đầu đã tham dự cuộc họp lần thứ 53 Ban chấp hành Tổ chức các hãng thông tấn châu Á-Thái Bình Dương (OANA) để thảo luận về các khía cạnh đạo đức của truyền thông hiện đại, đặc biệt là trong việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI). Ảnh: Duy Trinh - PV TTXVN tại Moskva

(nguồn news.vnanet.vn)

Đặt vấn đề

Chủ tịch Hồ Chí Minh - nhà sáng lập vĩ đại của nền báo chí cách mạng Việt Nam. Người đã tạo dựng nên một phong cách, tấm gương đạo đức sáng ngời cho những người chiến sĩ cầm bút đấu tranh trên mặt trận tư tưởng, hình thành nên những chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp cho người làm báo. Với tư cách là chủ thể của hoạt động sáng tạo tác phẩm báo chí và với sự tác động mạnh mẽ, tầm ảnh hưởng to lớn của báo chí tới mọi mặt đời sống, người làm báo cần nêu cao tinh thần đạo đức cách mạng để những tác phẩm của họ thực sự phục vụ cho lợi ích quốc gia - dân tộc. Vì thế, việc nghiên cứu và học tập tư tưởng đạo đức, phong cách báo chí Hồ Chí Minh với những người làm báo là việc làm cần thiết và ngày càng quan trọng, góp phần chống những biểu hiện suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” và những cám dỗ trong thực thi nhiệm vụ.

1. Đạo đức cách mạng của người làm báo và những tiêu chí chuẩn mực theo tư tưởng Hồ Chí Minh

Đạo đức cách mạng của người làm báo hay đạo đức nghề nghiệp của người làm báo với cốt lõi chính là sự chính trực, trung thực, khách quan và cơ sở xuất phát của đạo đức báo chí được dựa trên sáu thành tố cơ bản là: Dân tộc, chế độ chính trị xã hội, nghề nghiệp, văn hóa truyền thống, trách nhiệm xã hội và ý thức công dân, quan hệ quốc tế. Chỉ khi nào nhận thức đầy đủ những cơ sở xuất phát này thì người làm báo mới giải quyết đúng đắn và xử lý hài hòa các mối quan hệ liên quan đến các thành tố trên để giữ vững đạo đức nghề nghiệp trong thực thi nhiệm vụ. Đạo đức cách mạng của người làm báo phải được xây dựng trên cơ sở lòng yêu nước, tự hào dân tộc, gắn bó với vận mệnh đất nước, thấm nhuần văn hóa truyền thống của ông cha, hiểu biết sâu sắc nghề nghiệp, có trách nhiệm xã hội và ý thức công dân cao cả, phù hợp với luật pháp của đất nước và quốc tế, tôn trọng các nền văn hóa của các quốc gia trên thế giới.

Với đặc thù nghề nghiệp và sức ảnh hưởng của báo chí với xã hội rất lớn nên vấn đề đạo đức nghề nghiệp của người làm báo được mọi quốc gia quan tâm và hình thành nên những bộ quy tắc ứng xử/hành nghề rất chi tiết, trong đó đề cao các giá trị trung thực, khách quan của người cầm bút. Có thể kể đến như: 11 quy tắc ứng xử đạo đức của nhà báo trong Bản Tuyên ngôn thông qua Đại hội thế giới của Liên đoàn Nhà báo quốc tế năm 1954 (bổ sung năm 1986); 10 điều trong Quy tắc đạo đức của các nhà báo ASEAN (được Ủy ban Đạo đức báo chí ASEAN thông qua năm 1987).

Ở Việt Nam, các nội dung thể hiện rõ những quy định, quy tắc, chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của người làm báo được thể hiện ở Luật Báo chí và các văn bản pháp quy. Tháng 12-2016, Hội Nhà báo Việt Nam đã ban hành “10 điều Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam” (có hiệu lực từ ngày 01-01-2017) với các chuẩn mực rất cụ thể xác định trách nhiệm đạo đức người làm báo trong hoạt động nghề nghiệp. Quy định này không chỉ khẳng định đạo đức nghề nghiệp mà còn tạo hành lang pháp lý đối với người làm báo trong quá trình tác nghiệp, đồng thời khẳng định yếu tố đạo đức nghề nghiệp trong hoạt động báo chí của hội viên Hội Nhà báo Việt Nam[1].

Hội Nhà báo Việt Nam cũng xây dựng Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 khóa XII về ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, những biểu hiện “tự diễn biến”, “ tự chuyển hóa” trong nội bộ gồm chín nội dung. Những nội dung này nhấn mạnh việc giữ vững tôn chỉ, mục đích của từng cơ quan báo chí, kiên quyết không để chệch hướng trong thực hiện chức năng, nhiệm vụ của báo chí trong tuyên truyền các chủ trương, đường lối, quan điểm của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước và phản ánh mọi mặt đời sống xã hội[7]. Đồng thời, Hội Nhà báo Việt Nam đã ký đã ban hành Quy tắc sử dụng mạng xã hội của người làm báo Việt Nam và có hiệu lực thi hành từ ngày 01-01-2019 với phạm vi áp dụng là các cấp Hội Nhà báo Việt Nam. Quy tắc bao gồm ba chương và bảy điều quy định một số nguyên tắc, chuẩn mực cụ thể[5].

Trong hệ tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh đã đề ra những nguyên tắc và chuẩn mực mà người làm báo cần tuân theo trong thực hiện nhiệm vụ. Những nguyên tắc chuẩn mực nghề nghiệp đó đã được khái quát hóa, đề cập một cách cụ thể mà sâu sắc trong các bài nói chuyện, các bài phát biểu của Người. Theo đó, có thể khái quát một số yêu cầu chuẩn mực đạo đức cách mạng với những người làm báo gồm: 1) Lập trường tư tưởng chính trị vững vàng; 2) Phải có trách nhiệm với nghề, thông tin chân thật, khách quan; 3) Tự soi mình, sửa mình để phụng sự nhân dân tốt hơn; 4) Không ngừng học tập, trau dồi kiến thức, nâng cao trình độ, không tự cao tự đại.

2. Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh trong rèn luyện đạo đức cách mạng của người làm báo

Đối với nhà báo, việc học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh mang ý nghĩa lớn lao; học tập suốt đời, học bao nhiêu cũng là chưa đủ. Vận dụng tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh trong rèn luyện đạo đức cách mạng của người làm báo theo một số nội dung sau:

Một là, lập trường tư tưởng chính trị vững vàng.

Người đã khẳng định: “Báo chí của ta thì cần phải phục vụ nhân dân lao động, phục vụ chủ nghĩa xã hội, phục vụ cho đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà, cho hòa bình thế giới. Chính vì thế, tất cả những người làm báo (người viết, người in, người sửa bài, người phát hành, v.v.) phải có lập trường chính trị vững chắc. Chính trị phải làm chủ. Đường lối chính trị đúng thì những việc khác mới đúng được. Cho nên các báo chí của ta đều phải có đường lối chính trị đúng”[2, t.12, tr.166]. Người nhấn mạnh tới tầm quan trọng của việc trau dồi tư tưởng, bản lĩnh chính trị và không ngừng tu dưỡng đạo đức cách mạng. Mọi khuyết điểm của người làm báo, theo Người cũng đều do “vì trình độ văn hóa và chính trị còn kém” mà gây ra, mà chán nghề, muốn đổi nghề. Người đã nói: “Có người chỉ muốn làm cái gì để “lưu danh thiên cổ”. Muốn viết bài cho oai, muốn đăng bài mình lên các báo lớn. Cái đó cũng không đúng [...] Làm việc gì có ích cho nhân dân, cho cách mạng đều là vẻ vang. Bất kỳ việc gì mà mình làm tròn nhiệm vụ đều là vẻ vang”[2, t.12, tr.165-166]. Do đó, nghề báo cũng là một nghề và làm tốt chính là hoàn thành nhiệm vụ cách mạng của mình.

“Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ. Để làm tròn nhiệm vụ vẻ vang của mình, cán bộ báo chí cần phải tu dưỡng đạo đức cách mạng”[2, t.13, tr.466]. Người nhiều lần nhấn mạnh tới việc tu dưỡng đạo đức cách mạng với các cán bộ nói chung và đặc biệt là những người làm báo: “cần phải rèn luyện đạo đức cách mạng, nâng cao tinh thần phục vụ nhân dân”[2, t.13, tr.505]. Lấy nhiệm vụ vẻ vang của người chiến sĩ xung kích trên mặt trận tư tưởng, đội ngũ những người làm báo phải thể hiện được bản lĩnh chính trị vững vàng, phải thể hiện điều đó bằng chính sản phẩm báo chí của mình, và muốn vậy, họ phải không ngừng tu dưỡng, rèn luyện đạo đức cách mạng. Người cũng nhấn mạnh tới vai trò của Hội Nhà báo trong việc tu dưỡng, rèn luyện đạo đức cách mạng, bản lĩnh chính trị cho nhà báo. Hội Nhà báo phải “làm cho hội viên đoàn kết chặt chẽ, giúp đỡ lẫn nhau để nâng trình độ chính trị và nghiệp vụ. Có như thế thì Hội nhà báo mới làm tròn nhiệm vụ của mình và những người làm báo mới phục vụ tốt nhân dân, phục vụ tốt cách mạng” .

Người nói về việc giữ vững lập trường chính trị của người làm báo là việc làm quan trọng để thực hiện trách nhiệm của báo chí với Nhân dân, với đất nước. Người đã viết: “Về trách nhiệm báo chí, Lênin có nói: báo chí là người tuyên truyền, người cổ động, người tổ chức chung, người lãnh đạo chung. Vì vậy, nhiệm vụ của người làm báo là quan trọng và vẻ vang. Muốn hành thành tốt nhiệm vụ ấy thì phải cố gắng học tập chính trị, nâng cao tư tưởng, đững vững trên lập trường giai cấp vô sản...”[2, t.12, tr.167].

Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XI): Một số vấn đề cấp bách về xây dựng Đảng hiện nay đã chỉ rõ: Một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên, trong đó có những đảng viên giữ vị trí lãnh đạo, quản lý, kể cả một số cán bộ cao cấp, suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống với những biểu hiện khác nhau về sự phai nhạt lý tưởng, sa vào chủ nghĩa cá nhân ích kỷ, cơ hội, thực dụng, chạy theo danh lợi, tiền tài, kèn cựa địa vị, cục bộ, tham nhũng, lãng phí, tùy tiện, vô nguyên tắc... Đây là sự xuống cấp nghiêm trọng về phẩm chất, năng lực, làm giảm sút uy tín của người cán bộ, đảng viên, trong đó có cả những người làm báo. Đặc biệt, với vai trò là người định hướng dư luận, nhà báo cách mạng càng cần phải nâng cao đạo đức cách mạng, giữ vững đạo làm nghề để góp phần xây dựng Đảng, xây dựng Nhà nước, bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Với vị thế của nhà báo cách mạng Việt Nam, với truyền thống báo chí cách mạng trung kiên, phụng sự hết mình cho sự nghiệp cách mạng thì người làm báo phải tự rèn luyện, vun đúc tinh thần cách mạng, lập trường tư tưởng chính trị vững vàng, kiên trung, kiên định để làm trọn nhiệm vụ của người chiến sĩ xung kích trên mặt trận tư tưởng.

Hai là, phải có trách nhiệm với nghề, thông tin chân thật, khách quan.

Về vấn đề này, Người đã viết: “Báo chí của ta có một địa vị quan trọng trong dư luận thế giới. Địch rất chú ý, bạn rất quan tâm đến báo chí của ta. Cho nên làm báo phải hết sức cẩn thận về hình thức, về nội dung, về cách viết”[2, t.13, tr.465]. Với các nhà báo cũng như những người làm tuyên truyền, Người luôn khuyên bảo, “bao giờ ta cũng tôn trọng sự thực”[2, t.4, tr.172]. Người làm báo luôn phải tự trả lời câu hỏi nhằm bảo đảm tính khách quan, chân thật trong bài báo của mình, Bác căn dặn: “Không biết rõ, hiểu rõ, chớ nói, chớ viết”[2, t.5, tr.342] hay “Chưa điều tra, chưa nghiên cứu, chưa biết rõ, chớ nói, chớ viết”[2, t.5, tr.346]. Theo Bác, khi biết rõ thì mới viết, viết lúc đó mới đúng là sự thật và khi viết thì “cần phải viết một cách phổ thông, dễ hiểu, giản đơn mà rõ ràng”[2, t.5, tr.511]; “cần phải tránh cái lối viết “rau muống””; “chớ ham dùng chữ”; Viết phải thiết thực, “nói có sách, mách có chứng”, tức là nói cái việc ấy ở đâu, thế nào, ngày nào, nó sinh ra thế nào, phát triển thế nào, kết quả thế nào?”[2, t.8, tr.207]. Không chỉ thế, Người còn hướng dẫn cụ thể cách khai thác tài liệu để viết báo, tránh việc ngồi bàn giấy viết, đọc báo cáo viết.

Thông tin khách quan chân thật, nói đúng, nói đủ và theo Bác, báo chí ta còn phải biết giữ bí mật, Bác cho rằng báo chí của ta rất kém giữ bí mật, nhiều khi thông tin quá chi tiết đã gây hiệu ứng ngược. Điều này đặc biệt đúng trong bối cảnh bùng nổ thông tin hiện nay, để bảo đảm thời gian đăng tải, là sản phẩm đưa tin nhanh nhất nhằm “câu view” thì nhiều khi người làm báo đã bỏ qua khâu kiểm định nguồn tin, khâu xác minh tính chân thật và thậm chí có nhiều thông tin được bịa đặt, hoặc chỉ dựa vào “tin đồn” được phát tán trên mạng internet, trên các diễn đàn, các mạng xã hội để biến thành tin, bài chính thống đăng tải. Thậm chí, với sự hiểu biết hạn hẹp, nhiều khi nhà báo đăng tải những thông tin đang trong quá trình điều tra, vi phạm về nguyên tắc bảo mật thông tin gây khó khăn cho quá trình điều tra và có những thông tin gây bất lợi cho quốc gia, dân tộc, là cớ để các thế lực thù địch dựa vào nhằm phản bác, chống phá Đảng và Nhà nước ta.

Ba là, tự soi mình, sửa mình để phụng sự nhân dân tốt hơn.

Khi nói về các khuyết điểm của báo chí, Bác cho rằng “để làm trọn nhiệm vụ tuyên truyền, tổ chức, hướng dẫn, thì các báo chí ta cần phải gần gũi quần chúng hơn nữa, đi sâu vào công việc thực tế hơn nữa, cách làm việc của các báo chí phải cải thiện hơn nữa”[2, t.8, tr.464-465]. Không những thế, Người còn khẳng định: “Để luôn tiến bộ, chúng ta cần phải nắm vững mục tiêu là đoàn kết nhân dân, giáo dục tinh thần yêu nước và xã hội chủ nghĩa cho nhân dân (chủ yếu là nhân dân lao động), động viên nhân dân thi đua sản xuất, thực hành tiết kiệm…”[2, t.10, tr.514-515].

Như vậy, theo Hồ Chí Minh, nhân dân là những công chúng đích của nền báo chí cách mạng, là đối tượng để thông tin báo chí tác động và đó cũng là nhiệm vụ cách mạng của người làm báo, của cơ quan báo chí. Bác không chỉ nêu rõ nhiệm vụ, đối tượng cần thông tin của báo chí cách mạng là nhân dân mà còn đưa ra những yêu cầu, trách nhiệm đối với nhân dân của người làm báo. “Nhiệm vụ của báo chí là phục vụ nhân dân, phục vụ cách mạng”[2, t.13, tr.463] và “đó là nhiệm vụ chung của toàn Đảng, toàn dân ta, cũng là nhiệm vụ chính của báo chí ta”[2, t.13, tr.464].

Người làm báo phải thực sự đặt lợi ích của nhân dân, của đất nước lên trên lợi ích của bản thân. Phụng sự nhân dân với người làm báo chính là tác phẩm làm ra phải hướng tới quần chúng nhân dân, “phải học cách nói của quần chúng”[2, t.5, tr.345]; khi viết và nói phải “làm sao cho quần đều hiểu, đều tin, đều quyết tâm theo lời kêu gọi của mình”[2, t.5, tr.346]. Nhà báo Hồ Chí Minh là tấm gương mẫu mực về sự cầu thị, luôn tự phê bình nghiêm khắc. Bác đã nói: “Bây giờ, Bác viết gì cũng đưa cho một số đồng chí xem lại, chỗ nào khó hiểu thì các đồng chí báo cho mình sửa chữa.

Nói tóm lại, viết cũng như mọi việc khác, phải có chí, chớ giấu dốt, nhờ tự phê bình và phê bình mà tiến bộ”[2, t.8, tr.212].

“Phê bình và tự phê bình là vũ khí rất cần thiết và rất sắc bén, nó giúp chúng ta sửa chữa sai lầm và phát triển ưu điểm. Vì khéo lợi dụng nó mà Đảng ta và nhân dân ta ngày càng tiến bộ. Đối với báo chí cũng vậy”[2, t.13, tr.464]. Phê bình và tự phê bình tốt nhằm hoàn thiện bản thân, phụng sự tốt hơn cho nhân dân, cho cách mạng là yêu cầu đối với mọi nhà báo cách mạng, dù ở thời kỳ lịch sử nào.

Bốn là, không ngừng học tập, trau dồi kiến thức, nâng cao trình độ, không tự cao tự đại.

Tôn trọng nhân dân với những người làm báo chính là những bài báo của họ thật sự có ích và phục vụ cho nhân dân; muốn có sản phẩm tốt phải dày công thực hiện. Bác cho rằng người làm báo muốn giỏi thì “phải học nữa, phải học mãi.

Học ở đâu, học với ai?

Học trong xã hội, học nơi công tác thực tế, học ở quần chúng”[2, t.6, tr.163].

“Trong nghề làm báo, ta có những kinh nghiệm của ta, nhưng cũng cần phải học thêm kinh nghiệm của các nước anh em. Muốn thế, thì những người làm báo ít nhất cũng cần biết một thứ tiếng nước ngoài. Ví dụ: phải biết chữ Hán thì mới xem được báo Trung Quốc và học được kinh nghiệm của báo Trung Quốc”[2, t.12, tr.167].

Người làm báo phải không ngừng học tập, nâng cao trình độ chuyên môn để đáp ứng được yêu cầu của công việc, của nhiệm vụ người chiến sĩ xung kích trên mặt trận tư tưởng. “Cố gắng trau dồi tư tưởng, nghiệp vụ và văn hóa; chú trọng học tập chính trị để nắm vững chủ trương, chính sách của Đảng và Chính phủ; đi sâu vào thực tế, đi sâu vào quần chúng lao động”[2, t.13, tr.466].

Trong bối cảnh công nghệ thông tin ngày càng phát triển hiện đại, tốc độ phát triển như vũ bão của nguồn dữ liệu lớn (big data) trong kỷ nguyên Cách mạng công nghiệp lần thứ tư thì người làm báo càng phải trang bị cho mình những kỹ năng làm báo hiện đại mới có thể tác nghiệp được. Đặc biệt, trong môi trường truyền thông hội tụ, nhà báo cũng cần phải “hội tụ” các kỹ năng làm báo hiện đại. Do vậy, nhà báo phải không ngừng học tập, học hỏi, tham gia các lớp đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng, nghiệp vụ để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của công việc cũng như đáp ứng được nhu cầu của công chúng báo chí.

Kết luận

Học tập, noi theo tấm gương đạo đức của Bác phải là việc làm hàng ngày. Trong rèn luyện đạo đức cách mạng nói chung, đạo đức nghề nghiệp nói riêng, nhất là với những người làm báo thì việc học tập tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh càng quan trọng hơn hết. Với vai trò xung kích, chiến sĩ tiên phong trên mặt trận văn hóa - tư tưởng, người làm báo càng phải thể rèn luyện được bản lĩnh, trí tuệ, đạo đức nghề nghiệp sáng ngời mới giữ được bút sắc, lòng trung, tâm sáng trong hoạt động nghề nghiệp. Đặc biệt, trong công cuộc bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch thì vai trò người làm báo càng cần khẳng định rõ nét hơn, thể hiện sự kiên trung, khơi luồng dư luận, đưa những lý luận khoa học và cách mạng đến với công chúng; đưa những giá trị căn cốt của nền tảng tư tưởng của Đảng đến với đại chúng; phản bác và đấu tranh có hiệu quả với những thông tin xấu độc, thù địch, sai trái. Vì thế, việc rèn luyện đạo đức cách mạng cho người làm báo là việc làm cần thiết và thường xuyên. Học theo Bác, noi gương Bác để xứng đáng với vai trò và trách nhiệm của những người chiến sĩ xung kích trên mặt trận tư tưởng.

Tài liệu tham khảo:

[1] Công bố 10 quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo, https://tuoitre.vn

[2] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.

[3] Thuận Hữu, Kỷ niệm 70 năm ngày thành lập Hội Nhà báo Việt Nam (21/4/1950 - 21/4/2020): Phấn đấu vì một nền báo chí cách mạng, giàu tính chiến đấu, nhân văn, chuyên nghiệp và hiện đại, http://www.tuyengiao.vn

[4] HQl, Nêu cao đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam, vì lợi ích của đất nước và nhân dân, https://nguoilambao.vn

[5] Phúc Quân, Công bố Quy tắc sử dụng mạng xã hội của người làm báo Việt Nam, https://nhandan.vn

[6] HT, Đạo đức người làm báo và những trăn trở trong báo giới hiện nay, https://vusta.vn

[7] Hương Thủy, Chương trình hành động của Hội Nhà báo Việt Nam thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 khoá XII về xây dựng, chỉnh đốn Đảng, https://www.xaydungdang.org.vn

[8] Thanh Tuấn, Bộ Quy tắc ứng xử trên mạng xã hội, https://moha.gov.vn